Η λέξη βιταμίνη προέρχεται από τη λατινική “vita” (δηλαδή «ζωή» + αμίνη δηλ. αζωτούχα ένωση). Οι βιταμίνες θεωρούνται μικροθρεπτικά συστατικά (τα υπόλοιπα είναι: μέταλλα, ιχνοστοιχεία και φυτοθρεπτικά όπως φλαβονειδή κ.ά.), ενώ ανήκουν στη τάξη των οργανικών χημικών ενώσεων, οι οποίες είναι απαραίτητες για την διατήρηση της ζωής, αλλά δεν είναι σε θέση ο ίδιος ο οργανισμός να τις συνθέσει. Ο ρόλος τους είναι πολύ σημαντικός (σε μικρές ποσότητες), για τη διατήρηση της υγείας και των φυσιολογικών λειτουργιών, χωρίς όμως να έχουν θερμιδική αξία γι αυτό και δεν παχαίνουν. Επιπλέον, είναι πολύ σημαντικές στην ρύθμιση των μεταβολικών διαδικασιών, στη δημιουργία ενζύμων αλλά και των ενεργειακών μετασχηματισμών που λαμβάνουν χώρα στον οργανισμό.
Οι πρώτες αναφορές που έγιναν σχετικά με την έννοια της βιταμίνης ήταν από τον Κρίστιαν Άϊκμαν (Ολλανδός ιατρός), ο οποίος τιμήθηκε με βραβείο Νόμπελ (1896), επειδή ανακάλυψε ότι η ασθένεια μπέρι-μπέρι (πολυνευρίτιδα) οφειλόταν στη χρήση αποφλοιωμένου ρυζιού (ουσιαστικά στην έλλειψη της βιταμίνης Β1 ή θειαμίνη αλλιώς), ενώ με το ρύζι ολικής δεν εμφανιζόταν. Παρουσίασε ένα πείραμα με εκχύλισμα πλήρους ρυζιού κατά της νόσου και η ιδιότητα αυτή αποδόθηκε σε μία αζωτούχο ένωση.
Ο Κάζιμιρ Φουνκ (Funk), πολωνός βιοχημικός (23/02/1884 – 19/11/1967), πρότεινε τότε τον όρο βιταμίνη, ο οποίος υιοθετήθηκε, αλλά στη συνέχεια αποδείχθηκε άστοχος, αφού στη κατηγορία των βιταμινών πολλές ενώσεις δεν περιέχουν άζωτο. Οι βιταμίνες συμβολίστηκαν με γράμματα σύμφωνα με τη λειτουργία της κάθε μίας ξεχωριστά. Με το πέρασμα του χρόνου τους δόθηκαν αντίστοιχες ονομασίες σύμφωνα με τη χημική τους δομή. Τα τελευταία χρόνια, αναγνωρίζονται με ένα γράμμα του λατινικού αλφαβήτου ή με την εμπειρική τους ονομασία.
Ο νομπελίστας Λάινους Καρλ Πόλινγκ [(Linus Carl Pauling), 1901 – 1994], ήταν αμερικανός χημικός, βιοχημικός, ακτιβιστής, συγγραφέας και εκπαιδευτικός. Θεωρείται ένας από τους χημικούς με την μεγαλύτερη επιρροή στον τομέα του και κατατάσσεται ανάμεσα στους σημαντικότερους επιστήμονες του 20ού αιώνα. Ήταν ένας εκ των ιδρυτών των πεδίων της κβαντικής χημείας και της μοριακής βιολογίας, ενώ οι έρευνές του πάνω στην βιταμίνη C, τις πρωτεΐνες και άλλων θρεπτικών συστατικών ήταν πολύ σημαντικές και καθοριστικές.
Οι βιταμίνες ρυθμίζουν διάφορες διαδικασίες του μεταβολισμού, ενώ άλλοι μεταβολίτες όπως τα μακροθρεπτικά συστατικά (λίπη, υδατάνθρακες και πρωτεΐνες), είναι απαραίτητα για τις οργανικές λειτουργίες και σε μεγάλες ποσότητες, αφού χρησιμοποιούνται ως πρώτη ύλη αυτών των διαδικασιών. Όταν όμως υπάρχει έλλειψη μίας βιταμίνης στον οργανισμό, δεν πραγματοποιούνται ειδικές μεταβολικές διεργασίες ή μπλοκάρουν, και μπορεί να αλλάξει τη μεταβολική ισορροπία στο σύστημα.
Οι βιταμίνες είναι διαφορετικές η μία με την άλλη όσον αφορά τη δομή και τη λειτουργία τους και αποτελούνται από δυο κατηγορίες:
- Υδατοδιαλυτές βιταμίνες
- Λιποδιαλυτές βιταμίνες
Οι υδατοδιαλυτές βιταμίνες είναι το σύμπλεγμα των βιταμινών Β & C. Λέγονται έτσι (υδατοδιαλυτές), γιατί διαλύονται στο νερό και η περίσσεια ποσότητα αποβάλλεται μέσω της ούρησης. Είναι απλά μόρια που περιέχουν υδρογόνο, οξυγόνο και άνθρακα, ενώ μερικά θείο, άζωτο και κοβάλτιο. Θεωρούνται πολύ σημαντικές για την εύρυθμη λειτουργία του οργανισμού και απαραίτητες για τη σύνθεση ορμονών. Επίσης, είναι σημαντικές για την καλή κατάσταση των ερυθρών αιμοσφαιρίων, του πεπτικού συστήματος και του νευρικού. Συμμετέχουν στη μεταφορά ενέργειας και στο μεταβολισμό των πρωτεϊνών, των υδατανθράκων και των λιπών. Σε μορφή συμπληρώματος, η λήψη τους μπορεί να γίνεται για μεγάλα χρονικά διαστήματα, αφού και σε μεγάλες δόσεις είναι ασφαλείς (πλην ελαχίστων εξαιρέσεων). Εντοπίζονται σε ικανοποιητικές ποσότητες στα τρόφιμα, κυρίως φρούτα, λαχανικά, δημητριακά και όσπρια.
Οι λιποδιαλυτές βιταμίνες είναι οι A, D, E, K οι οποίες διαλύονται σε λίπος, ενώ αποθηκεύονται σε λιπώδεις ιστούς και στο ήπαρ. Εξαρτώνται από τα διατροφικά λιπαρά για την απορρόφηση και μεταφορά τους. Κυκλοφορούν μέσω του λεμφικού συστήματος, ενσωματωμένες στις λιποπρωτεΐνες. Η απορρόφησή τους είναι μειωμένη σε τρόφιμα με χαμηλά λιπαρά (όπως το αποβουτυρωμένο γάλα, γιαούρτι κλπ), ακόμα και όταν έχουν υψηλή περιεκτικότητα σε λιποδιαλυτές βιταμίνες. Οι τροφές που τις περιέχουν είναι κυρίως τα γαλακτοκομικά, τα αβγά, το λίπος του κρέατος, τα λιπαρά ψάρια, οι ελιές και οι ξηροί καρποί. Επειδή οι λιποδιαλυτές βιταμίνες δεν αποβάλλονται από τον οργανισμό, αλλά αποθηκεύονται όπως αναφέραμε πιο πάνω, μπορεί το σύνολό τους να ανέλθει σε τοξικά επίπεδα με την υπερβολική λήψη συμπληρωμάτων ή τη κατανάλωση ενισχυμένων – εμπλουτισμένων τροφίμων.
Μερικές από τις λιποδιαλυτές βιταμίνες αποτελούν βασικό τμήμα των βιολογικών μεμβρανών και παίζουν σημαντικό ρόλο στη διατήρηση της λειτουργικής ακεραιότητας τους. Ορισμένες δρουν σε γενετικό επίπεδο και ελέγχουν τη σύνθεση ορισμένων ενζύμων. Όταν υπάρχει έλλειψη κάποιας ή πολλών βιταμινών από τον οργανισμό, προκαλεί διάφορες παθολογικές καταστάσεις (αβιταμίνωση ή υποβιταμίνωση). Σε ορισμένες περιπτώσεις παρατηρούνται διαταραχές του οργανισμού, εξαιτίας πολύ μεγάλων δόσεων βιταμινών (υπερβιταμινώσεις) που είναι αντίστοιχες με αυτές της ολικής έλλειψης, γι αυτό θέλει προσοχή.
Στην σημερινή εποχή, δεν υποφέρει ο πληθυσμός τόσο από αβιταμίνωση, αλλά κάποιοι άνθρωποι πάσχουν συνήθως από μερική έλλειψη. Υπάρχει πληθώρα τροφίμων και μεγάλη ποικιλία στην αγορά, παρόλα αυτά οι ασθένειες ή οι διαταραχές είναι πολλές. Δυστυχώς σε αυτό, συμβάλλει η μολυσμένη ατμόσφαιρα και το περιβάλλον, αλλά κυρίως η ποιότητα των τροφίμων που δεν έχει υψηλή βιολογική και θρεπτική αξία λόγω της κονσερβοποίησης, ή της βιομηχανοποίησης αυτών και των τροποποιημένων υλικών που χρησιμοποιούνται για την παρασκευή τους. Η λήψη των βιταμινών σε μορφή συμπληρώματος πολλές φορές είναι αναγκαία και επιβεβλημένη, γιατί η έλλειψη θρεπτικών συστατικών μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρές ανεπάρκειες και παθολογίες!
Οι βιταμίνες δεν συμπεριφέρονται στον οργανισμό επιθετικά (όπως τα χημικά φάρμακα που λειτουργούν σαν «ακτίνες λέϊζερ»), αρκεί να μην είναι συνθετικές (να μην έχουν χημική σύνθεση). Αντιθέτως, λόγω της φυτικής τους σύστασης, αναγνωρίζονται ως θρεπτικά συστατικά και απόλυτα συμβατά με τον οργανισμό, ενώ απαιτείται ένα εύλογο χρονικό διάστημα ώστε να δώσουν το επιθυμητό αποτέλεσμα. Αρκεί η λήψη τους να γίνεται σωστά (προσοχή στην επιλογή εταιρειών) και σύμφωνα πάντα με την καθοδήγηση ενός ειδικού θεραπευτή ή ιατρού, ώστε να έχουμε τη μέγιστη απορρόφησή τους και μηδαμινές παρενέργειες. Συνοπτικά οι βιταμίνες έχουν τις παρακάτω ιδιότητες:
Η βιταμίνη C (ασκορβικό οξύ), είναι υδατοδιαλυτή, αντιοξειδωτική, συμβάλλει τα μέγιστα στην προστασία του οργανισμού από το κοινό κρυολόγημα και τις ιώσεις, βοηθάει στην απορρόφηση σιδήρου, προάγει το κολλαγόνο γι αυτό θεωρείται και αντιγηραντική. Συμμετέχει στη μεταφορά λιποκυττάρων στα μιτοχόνδρια για την παραγωγή ενέργειας, είναι κατά της αρτηριοσκλήρυνσης, της υπέρτασης και του καρκίνου, υποστηρίζει τον μεταβολισμό, είναι απαραίτητη για τη λειτουργία των επινεφριδίων, σημαντική στην ανάπτυξη των οστών – δοντιών & ούλων, μειώνει τα επίπεδα μολύβδου στο αίμα καθώς και άλλες ευεργετικές ιδιότητες. Οι τροφές που περιέχουν βιταμίνη C είναι τα εσπεριδοειδή (πορτοκάλια, λεμόνια κλπ), οι πιπεριές, τα ακτινίδια, το μπρόκολο, το φραγκοστάφυλο, ο μαϊντανός κ.ά.
Η βιταμίνη Β (υδατοδιαλυτή), ουσιαστικά είναι ένα σύμπλεγμα βιταμινών με συνεργική και συμπληρωματική δράση, γι αυτό είναι καλύτερα να λαμβάνονται όλες μαζί, ενώ αν απαιτείται αυξημένη δοσολογία κάποιας συγκεκριμένης βιταμίνης Β, τότε συνιστάται η ταυτόχρονη λήψη και των δύο (της Β – Complex και της μεμονωμένης βιταμίνης Β). Οι βιταμίνες Β είναι απαραίτητες για τον μεταβολισμό των πρωτεϊνών, λιπών και υδατανθράκων, προμηθεύοντας τον οργανισμό με ενέργεια. Επιπλέον, είναι σημαντικές για την υγεία και τη λειτουργία του νευρικού συστήματος (εγκέφαλος & νεύρα), χρήσιμες στην υγεία των ματιών, των μαλλιών και του δέρματος, απαραίτητες στην εγκυμοσύνη, τους ηλικιωμένους, τη νόσο Alzheimer και άλλα πολλά. Οι τροφές που περιέχουν βιταμίνες Β είναι: η μαγιά μπύρας, η βρώμη, το αναποφλοίωτο ρύζι, οι ηλιόσποροι, τα φιστίκια Αιγίνης, τα σπαράγγια, το αβοκάντο κ.ά., ενώ αποτελούνται από τις εξής:
- Η βιταμίνη Β1(θειαμίνη): σημαντική κυρίως για την υγεία του νευρικού συστήματος, των μυών, της καρδιάς, της πέψης, βοηθάει σε προβλήματα ήπατος, εντέρου κ.ά.
- Η βιταμίνη Β2 (ριβοφλαβίνη): είναι αντιοξειδωτική, χρήσιμη στους ηλικιωμένους (λόγω ανεπαρκούς θρέψης) και στους αλκοολικούς, συμμετέχει σε πολλές ενζυμικές διαδικασίες κ.ά.
- Η βιταμίνη Β3 (νιασίνη): σημαντική για τη λειτουργία του νευρικού συστήματος, την καλή λειτουργία της κυκλοφορίας του αίματος, χρήσιμη στο δέρμα, σε ψυχολογικές διαταραχές κ.ά.
- Η βιταμίνη Β4 (χολίνη): κατ’ εξαίρεση λιποδιαλυτή, απαραίτητη για τον μεταβολισμό της χοληστερίνης και των λιπών, σημαντική για τη λειτουργία του εγκεφάλου, χρήσιμη σε θέματα μνήμης, χοληδόχου κύστης κ.ά.
- Η βιταμίνη Β5 (παντοθενικό οξύ): είναι κατά του στρες, βοηθάει σε δερματικές παθήσεις, συμμετέχει στον σχηματισμό αντισωμάτων, σημαντική για την υγεία του νευρικού συστήματος κ.ά.
- Η βιταμίνη Β6 (πυριδοξίνη): απαραίτητη για την καλή λειτουργία της πέψης, χρήσιμη στις αλλεργίες και το προεμμηνοροϊκό σύνδρομο, βοηθάει στην αντιμετώπιση του άσθματος κ.ά.
- Η βιταμίνη Β7 ή Η (βιοτίνη): βασικά είναι συνένζυμο που δρα συνεργικά με τις βιταμίνες Β, χρήσιμη στην αντιμετώπιση της τριχόπτωσης, των δερματικών παθήσεων, της ανορεξίας κ.ά.
- Η βιταμίνη Β8 (ινοσιτόλη): κατ’ εξαίρεση λιποδιαλυτή, σημαντική στην λειτουργία του εγκεφάλου και της καρδιάς, βοηθάει στις αϋπνίες, στην κατάθλιψη, στον πανικό, απαραίτητη στον μεταβολισμό της χοληστερίνης κ.ά.
- Η βιταμίνη Β9 (Φολικό Οξύ ή φυλλικό οξύ): το φυλλικό οξύ είναι μια τεχνητή μορφή της Β9, η οποία βρίσκεται μόνο σε εμπλουτισμένες τροφές ή σε συμπληρώματα. Το φολικό οξύ είναι σημαντικό για την υγεία του νευρικού & πεπτικού συστήματος, στην εγκυμοσύνη, το ήπαρ κ.ά.
- Η βιταμίνη Β12 (κυανοκοβαλαμίνη): κατ’ εξαίρεση λιποδιαλυτή, απαραίτητη στην αναιμία, σημαντική σε πεπτικές διαταραχές, στους ηλικιωμένους, στους χορτοφάγους, χρήσιμη στη γονιμότητα, το νευρικό σύστημα κ.ά.
- Η βιταμίνη Β13 (οροτικό οξύ): είναι μια ψευδοβιταμίνη που βοηθάει τις υπόλοιπες Β, ειδικά την Β9 & Β12. Συμβάλλει στον μεταβολισμό, βοηθάει σε ηπατικές διαταραχές, στην σκλήρυνση κατά πλάκας κ.ά.
- Η βιταμίνη Β15 (παγκαμικό οξύ) ή D-γλυκονικό οξύ: χρήσιμο σε δερματικές παθήσεις και στο μεταβολισμό των λιπών, μειώνει τη χοληστερίνη, βοηθάει τους αθλητές (στην αντοχή) κ.ά.
- Η βιταμίνη Β17 (Αμυγδαλίνη): είναι γλυκοσίδιο το οποίο συμβάλλει στην αντιμετώπιση του καρκίνου, βοηθάει σε προβλήματα του ήπατος, έχει αποτοξινωτική δράση κ.ά.
- Το PABA (παρα-αμινοβενζοϊκό): είναι αντιοξειδωτικό, χρήσιμο σε δερματικές παθήσεις, βοηθάει στην αντιμετώπιση των γκρίζων μαλλιών, σημαντικό σε πεπτικές διαταραχές, σε εγκαύματα κ.ά.
Η βιταμίνη Α (ρετινόλη) υπάγεται στις λιποδιαλυτές βιταμίνες, θεωρείται αντιοξειδωτική, βοηθάει πολύ στα μάτια και σε διάφορες οφθαλμικές παθήσεις, ενώ είναι πολύ ευεργετική στο δέρμα, τα μαλλιά, το αναπνευστικό σύστημα και το ουρογεννητικό. Επιπλέον είναι σημαντική για την ανάπτυξη των δοντιών και των οστών. Η προβιταμίνη Α (Βήτα- Καροτίνη) μετατρέπεται στο ήπαρ και το έντερο σε βιταμίνη Α (όση είναι απαραίτητη). Είναι πιο ασφαλής σε μεγάλες δόσεις απ΄ ότι η βιταμίνη Α. Είναι αντιοξειδωτική, αντικαρκινική, προστατεύει το καρδιαγγειακό σύστημα, ενισχύει την άμυνα του οργανισμού και τον προστατεύει από ιούς και λοιμώξεις. Οι τροφές που περιέχουν βιταμίνη Α είναι: ο κρόκος του αβγού, το συκώτι, το βούτυρο, τα γαλακτοκομικά, τα λιπαρά ψάρια (σαρδέλες, σολομός, γαύρος κ.ά.) και το μουρουνέλαιο. Η Β- Καροτίνη απαντάται στα καρότα, τη γλυκοπατάτα, τη γλυκοκολοκύθα, τα βερίκοκα, το μάνγκο, το πεπόνι, τη κόκκινη πιπεριά (γλυκιά) κλπ.
Η βιταμίνη D (αντιρραχιτική βιταμίνη) είναι λιποδιαλυτή, θεωρείται απαραίτητη για την υγεία των οστών και των δοντιών, ενώ συμβάλλει στην απορρόφηση του ασβεστίου και του φωσφόρου από το έντερο, εναποθέτοντάς τα στα οστά. Ακόμα, είναι πολύ σημαντική για το καρδιαγγειακό σύστημα, το νευρικό και το ανοσοποιητικό. Ο οργανισμός συνθέτει την βιταμίνη D αλλά όχι τόσο όσο θα θέλαμε, λόγω του “life style” του σημερινού ανθρώπου (αντιηλιακά με υψηλό δείκτη προστασίας, εργασία σε κλειστούς χώρους, μακριά από την φύση, ατµοσφαιρικοί ρύποι, έλλειψη λιπαρών τροφών από την διατροφή μας κλπ). Η βιταμίνη D αποτελείται από την D2 & D Η βιταμίνη D3 είναι αρκετά πιο αποτελεσματική στο να αυξάνει τα επίπεδα αίματος 25(OH)D από την D2. Η βιταμίνη D απαντάται σε λίγες κατηγορίες τροφών (κυρίως λιπαρά ψάρια, μουρουνέλαιο, αβγά, γάλα, συκώτι κλπ), ενώ η κύρια πηγή είναι η ηλιακή ακτινοβολία που έρχεται σε επαφή με το δέρμα.
Η βιταμίνη Ε (τοκοφερόλη) είναι λιποδιαλυτή, αντιοξειδωτική, κατά των ελεύθερων ριζών, προστατεύει το ανοσοποιητικό σύστημα, ενώ έχει αντιγηραντική δράση (βελτιώνει την επιδερμίδα). Είναι απαραίτητη για τη λειτουργία του εγκεφάλου, της καρδιάς και την κυκλοφορία του αίματος (ως αιμολυτική, sos: προσοχή στην υπερδοσολογία σε συμπλήρωμα) γι αυτό και θεωρείται και αντιθρομβωτική. Έχει αντικαρκινική δράση, συμβάλλει στην αντιμετώπιση του προεμμηνορροϊκού συνδρόμου, χρήσιμη σε αναπνευστικά προβλήματα, το Alzheimer, το πάρκινσον και την υπέρταση. Θεωρείται η βιταμίνη της γονιμότητας (εξ’ ου και η λέξη τοκοφερόλη = τόκος + φέρω). Η φυσική βιταμίνη Ε έχει 4 τοκοφερόλες και τοκοτριενόλες. Η πιο σημαντική είναι η α- τοκοφερόλη. Καλό είναι στα σκευάσματα να αναγράφεται: d- alpha tocopherol και να περιέχει και τις 4 τοκοφερόλες. Οι τροφές που περιέχουν βιταμίνη Ε είναι: αμύγδαλα, φουντούκια, φιστίκια, ηλιόσποροι, ηλιέλαιο, σιτέλαιο, ελαιόλαδο, ελιές, αβοκάντο, σπανάκι και άλλα πολλά.
Η βιταμίνη Κ (ναφθοκινόνη) είναι λιποδιαλυτή, συντίθεται στο ήπαρ, συμβάλλει στην πήξη του αίματος, στη σύνθεση των πρωτεϊνών και στην υγεία των οστών. Η έλλειψή της μπορεί να προκαλέσει σοβαρές αιμορραγίες στον οργανισμό. Αποτελείται από ένα σύμπλεγμα βιταμινών. Από την Κ1, που συμβάλλει στην πήξη του αίματος και την παραγωγή προθρομβίνης, την Κ2 που λαμβάνεται από το έντερο και τα φιλικά βακτήρια ενώ λειτουργεί ως μεταφορέας της βιταμίνης D3 στα οστά. Επίσης, συμβάλλει στην απορρόφηση της D3 καθώς και του ασβεστίου, γι αυτό είναι σημαντική στην οστεοπόρωση, ωστόσο εμποδίζει την ασβεστοποίηση των αρτηριών. Η Κ3 είναι συνθετική και δεν χρησιμοποιείται πλέον για τη θεραπεία ανεπάρκειας βιταμίνης Κ, επειδή παρεμβαίνει στην δράση της γλουταθειόνης (αντιοξειδωτικός παράγοντας). Οι τροφές που περιέχουν την Κ1 είναι κυρίως τα πράσινα φυλλώδη λαχανικά και φρούτα όπως: το σπανάκι, το μαρούλι, η λαχανίδα, τα φύκια, το μπρόκολο, το αχλάδι, το ακτινίδιο κ.ά., ενώ Κ2 περιέχουν: η γραβιέρα, ο κρόκος αβγού, το κοτόπουλο, το βοδινό, το χοιρινό, το συκώτι, τα λιπαρά ψάρια, το nato (ιαπωνικό πιάτο με σόγια) κ.ά.
Ο οργανισμός μας αναγνωρίζει μόνο φυσικά συστατικά, γι αυτό η καλύτερη πηγή βιταμινών είναι πρώτα απ’ όλα η σωστή διατροφή στην καθημερινότητά μας, σύμφωνα με τις ενεργειακές μας ανάγκες και την ιδιοσυγκρασία μας. Αν όμως χρειάζεται να εφοδιαστούμε με επιπλέον θρεπτικά στοιχεία, τότε θα πρέπει να ενισχύσουμε τον οργανισμό μας με βιταμίνες, μέταλλα, ιχνοστοιχεία, βότανα, ή super foods κλπ, σε μορφή συμπληρώματος. Πολύ σημαντικό είναι να αναγράφονται πάνω στη συσκευασία τα συστατικά αναλυτικά με την επιστημονική τους ονομασία (π.χ. ιχθυέλαιο, βαλεριάνα, σισάνδρα, μαγιά μπύρας, φύκια kombu, kamu kamu κ.ά) και οι ποσότητες αυτών λεπτομερειακά.
Για να είναι όμως βιοδιαθέσιμα, θα πρέπει να προσέξουμε, τα σκευάσματα να μην είναι συνθετικά και να μην έχουν χημικές ουσίες, γιατί ο οργανισμός μας δεν θα μπορέσει να τα επεξεργαστεί και να τα απορροφήσει επειδή δεν θα τα αναγνωρίσει. Επιπλέον, τέτοιου είδους προϊόντα στερούνται θρεπτικών συστατικών, ενώ απορροφάται ένα μικρό μέρος αυτών. Επομένως, όσο πιο κοντά στη φύση είμαστε με κάθε τρόπο αλλά με σεβασμό, τόσο πιο φιλική και συνεργάσιμη θα είναι μαζί μας!
Πηγές: https://ods.od.nih.gov, www.naturesplus.com, https://el.wikipedia.org, Γ. Α. Βάρβογλη, Ν. Ε. Αλεξάνδρου, Οργανική Χημεία, έκδοση Ε΄, 1971, J.C. Emberlin: Εισαγωγή στην οικολογία, Εκδόσεις «Τυπωθήτω», 1983, https://thehealthlab.gr/mageiriki, https://www.onmed.gr/diatrofi/, https://phytomore.com, https://peptiko.gr/vitamines-m
